Vì sao người ta làm ra tác phẩm nghệ thuật?

Những tấm lòng đồng cảm khác nhau

Bài mở đầu này nói về cảm hứng của những người làm công việc tạo ra sản phẩm nghệ thuật. Tại sao lại có những người chuyên tâm làm công việc làm ra các tác phẩm đó (làm thơ, viết truyện, vẽ tranh, chơi nhạc, diễn kịch…)? Ta có thể nghĩ đơn giản như sau: họ có lòng đồng cảm với con người nên họ có cảm hứng làm ra tác phẩm nghệ thuật. 

Câu trả lời đó không sai nhưng chưa đủ. Có những người không phải là nghệ sĩ nhưng cũng có lòng đồng cảm với con người và hoạt động vì cuộc sống hạnh phúc của con người. Ta hãy xem xét một kiểu người thứ nhất. 

Kiểu người sản xuất của cải vật chất 

Ta hãy tưởng tượng người cày đồng đang buổi ban trưa / mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày... Người ấy chịu đựng cày đồng vất vả ròng rã ngày này ngày khác, năm này năm khác, đời này đời khác, không vì riêng mình – người đó chịu đựng vì cha mẹ già, vì con cái còn nhỏ, vì gia đình mình, nhờ đó mà xã hội no đủ, êm ấm. 

Ta hãy tưởng tượng người đồng cảm với nỗi vất vả và nguy hiểm khi thấy trẻ em và người lớn phải đi cầu khỉ, người đó tìm cách xây cây cầu thật tiện lợi… Giống như những người làm ra những cây cầu, có những người khác lại mở nhà máy, hoặc xây những ngôi nhà đủ tiện nghi, hoặc tổ chức canh tác khoa học để tạo ra những cánh đồng tươi tốt, nuôi những đàn bò cung cấp thật nhiều sữa và thịt… Những người này cũng có thể có lòng đồng cảm với con người, họ mong muốn con người no ấm, hạnh phúc. Song, những sản phẩm của họ không phải là tác phẩm nghệ thuật. 

Công việc tạo ra các sản phẩm vật chất khác nhau (dệt vải, xây nhà, làm đường, trồng rừng, làm xe ô tô, sản xuất điện, v.v…) có những đại diện ưu tú là những nhà bác học, những nhà nghiên cứu, những kỹ sư và bác sĩ,… những người hoạt động trong nhiều ngành nghề khác nữa, và ở đâu cũng thấy họ có cảm hứng tạo ra những sản phẩm ngày càng nhiều, đẹp, bền, tốt, và giá rẻ. 

Bạn có thể tra cứu và suy nghĩ về công việc của các doanh nhân Nguyễn Sơn Hà, Ngô Tử Hạ, Bạch Thái Bưởi, và nhiều người khác nữa. Nguyễn Sơn Hà mở nhà máy sản xuất sơn đầu tiên ở Việt Nam, Ngô Tử Hạ mở nhà máy in lâu đời nhất ở Việt Nam. Bạch Thái Bưởi là người mở công ty vận tải biển đầu tiên của Việt Nam nối Hải Phòng với Sài Gòn và các vùng phụ cận… 

Bạn cũng có thể tra cứu xem các kỹ sư nông học Lương Định Của, Đào Thế Tuấn, Võ Thị Tri Túc,… đã tạo ra những sản phẩm nông nghiệp gì nổi danh?… Và bạn cũng tự đi tìm câu trả lời: sản phẩm của các vị này có phải là tác phẩm nghệ thuật không?

Ta sẽ gọi kiểu người trên là kiểu người tạo ấm no… Mục tiêu họ nhằm vào là nâng cao cuộc sống vật chất cho con người. Kiểu người tạo cuộc đời ấm no này có đáng yêu không? Các bạn cho biết: họ đáng yêu ở điểm nào? 

Còn đây là kiểu người gì? 

Bây giờ chúng ta sang một trường hợp với một người có tên là Jean–Jacques Rousseau. Ông Jean–Jacques Rousseau vốn là một đứa trẻ được nuôi nấng tại một nhà trẻ mồ côi. Thời xưa, có nhiều trẻ em bị bỏ rơi được đưa vào nuôi ở nhà trẻ mồ côi như Jean–Jacques Rousseau. 

Khổ thân ông Rousseau, đến khi trưởng thành, lấy vợ và có con, nhưng do nghèo quá, không làm lễ cưới chính thức được, nên con cái của ông Rousseau cũng lại phải gửi vào nuôi tại… nhà trẻ mồ côi! 

Ông Rousseau sau này viết sách về Giáo dục, tưởng tượng được nuôi dạy một em bé tên là Émile theo cách hoàn toàn tôn trọng sự phát triển tự nhiên của em. Ông còn viết sách khác, lấy tên là Khế ước xã hội có ý nói “con người sống chung trong xã hội cần có những quy ước, những ràng buộc, để xã hội yên bình, mọi người hạnh phúc”.

Bìa sách Khế ước xã hội – bạn nhìn thấy biểu tượng cái cân không? Cái cân có ý nghĩa gì vậy?

Có không ít người giống kiểu người theo mẫu Jean–Jacques Rousseau – kiểu người mơ ước tạo cuộc đời hài hòa. Những người này không trực tiếp tạo ra ấm no cho con người. Họ chỉ nghĩ cách làm sao cho con người thực sự sống trong ấm no, hạnh phúc. 

Họ là những nhà hoạt động xã hội. Có khi họ chọn Tôn giáo để xoa dịu nỗi khổ của mọi người; có khi họ chọn Đấu tranh để cố đảo ngược cuộc sống đau khổ của con người; có khi họ dùng Nhận thức để giúp con người thoát mê muội… 

Ở Ấn Độ thời xưa có đức Phật Thích Ca (nơi sinh của Phật nay thuộc về nước Nepal), Ngài từ bỏ nhà cửa lâu đài châu báu để đi tìm đường giảng đạo dạy con người thoát khỏi “bể khổ”. Ở Ấn Độ thời hiện đại có ông Gandhi được dân gọi là Thánh Gandhi, người chủ trương đấu tranh không bạo động để giành cuộc sống độc lập, tự do, no ấm. Cũng ở Ấn Độ thời hiện đại, có ông Aurobindo đứng ra tổ chức cả một vùng ở đó mọi người không tiêu tiền, con cái nuôi dạy chung, sản xuất và tiêu dùng chung để không có người giàu và người nghèo… (tiếc rằng công việc ông Aurobindo làm chỉ đứng được trong một thời gian không dài…). 

Ở Pháp, ngoài Jean–Jacques Rousseau còn rất nhiều nhà tư tưởng. Trong số đó có một nhà tư tưởng rất cần cho học sinh chúng ta, đó là nhà tâm lý học Jean Piaget. Xưa nay, người ta chỉ biết gửi con đến trường đi học, thầy giáo thì chỉ biết dạy và dạy, chẳng ai để ý trẻ em học như thế nào và như thế nào là cách học đúng để thầy giáo có cách dạy học đúng. Ông Piaget nghiên cứu cách trẻ nhỏ từ khi mới ra đời đã ăn thế nào, uống thế nào, khóc thế nào, cười thế nào, nhìn và nghe như thế nào,… cho tới cả khi nói thì nói như thế nào, chơi với bạn như thế nào… rồi học toán như thế nào, học chơi kịch như thế nào… Cách nghiên cứu của ông Piaget khiến các nhà giáo thấy cần tôn trọng trẻ em, cần là người bạn của trẻ em để tổ chức việc học của trẻ em, để các em đã đi học là học giỏi như nhau. 

Bạn thấy kiểu người như thế có lạ không? Các vị đó có làm cầu và xây nhà không? Có làm ra “dưa lê ông Của”, “cà chua bà Túc”, “gạo ngắn ngày năng suất cao” không?… Các vị đó có tạo ra của cải vật chất không? Theo ý bạn, các vị đó có cần cho cuộc sống của con người không? 

Kiểu người làm ra tác phẩm nghệ thuật 

Trong cuộc sống, còn có kiểu người thứ ba. Những người này không làm ra những cây cầu, những tòa nhà nhiều tầng, những chiếc máy bay chở vài trăm hành khách đi cả nghìn cây số trong vài ba giờ, những cánh đồng mỗi năm cho nhiều vụ thu hoạch, những đàn bò mà mỗi con bò cái cho cả nghìn lít sữa mỗi năm… Những người này cũng không kêu gọi hoặc bày cách cho mọi người sống cho ra sống, sống sao cho xứng đáng với danh hiệu con Người – biết yêu thương, biết xây dựng và bảo vệ hạnh phúc, biết khoan dung, biết đồng thuận, biết làm cho thế giới loài người chỉ còn hòa bình và xóa bỏ chiến tranh… 

Không giống như hai kiểu người trước, vậy đó là kiểu người như thế nào? 

Nhà nghiên cứu Arthur Koestler gọi đó là kiểu người có “đôi mắt ướt” – một cách nói mang nghĩa bóng là người dễ khóc. Họ dễ khóc, vì họ nhìn thấy cuộc sống của con người vô cùng mong manh và chứa chất đầy những đau buồn! Đến nỗi có nhà thơ nói con người sinh ra đã phải khóc thì mới sống, và khi chết cũng chết trong tiếng khóc. 

Nhà thơ Nguyễn Du kể chuyện thời thanh bình, ấy thế mà toàn bộ câu chuyện đã được mở đầu với hứa hẹn đẫm nước mắt: 

Trải qua một cuộc bể dâu, 

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng! 

Nên nhớ đó là câu chuyện xảy ra vào thời thái bình phẳng lặng: 

Rằng năm Gia Tĩnh triều Minh, 

Bốn phương phẳng lặng, hai kinh vững vàng… 

Có thể nói mà không sợ sai rằng tất cả các tác phẩm lớn của loài người đều nói chuyện buồn. Đó là vì lịch sử của cả loài người là những bước sải dài qua những nỗi buồn. Còn lịch sử từng cá nhân thì cũng đầy ắp những nỗi buồn. Tô Hoài viết truyện Nhà nghèo với cái chết của một bé gái đi bắt cá và chết đuối. Nam Cao viết truyện Lão Hạc với chi tiết trước khi lão tự tử thì nhà văn đã nhận thấy “đôi mắt lão ầng ậng nước”. Andersen (Đan Mạch) viết Em bé bán diêm kể chuyện em chết cóng trong đêm Giáng Sinh ở một góc phố đầy những cảnh ăn chơi sang trọng, Victor Hugo (Pháp) viết Những người cùng khổ, Feodor Dostoevski (Nga) viết Tội ác và trừng phạt, Lỗ Tấn (Trung Hoa) viết Nhật ký người điên tưởng tượng cảnh ăn thịt trẻ nhỏ, và kết thúc câu chuyện bằng lời kêu gọi Hãy cứu lấy trẻ em!… 

Bạn sẽ hỏi, vậy những tác phẩm hài hước có nói chuyện buồn không? Câu trả lời là: đời đầy những chuyện buồn, càng kể với vẻ hài hước càng khiến nỗi buồn thêm sâu đậm. 

Đây là câu chuyện một Người Dễ Khóc nhưng lại chọn việc chọc cười… cười mà buồn ơi là buồn! Đó là Charles Chaplin – còn được biết với tên gọi Vua Hề Charlot. 

Có một chuyện hồi ông lên năm tuổi. Khi đó, mẹ ông là nữ diễn viên tạp kỹ, là chiếc cần câu cơm của cái gia đình một mẹ và hai con trai (bố ông nghiện ngập không ở chung). Bất hạnh xảy ra khi bà bị mất tiếng, không hát và không biểu diễn được nữa. Một bữa, đang diễn trên sàn diễn thì bà bị khan tiếng, rồi mất tiếng hẳn. 

Đêm sau, Charlot xin ông bầu cho lên biểu diễn thay mẹ. Cậu bé năm tuổi đã bắt chước y hệt mẹ mình. Cậu hát bài mẹ mình vẫn biểu diễn và bắt chước cả cảnh mẹ mình khan tiếng rồi mất tiếng. Thấm thía nỗi buồn từ ngay gia đình mình, rồi đồng cảm với cái buồn ngoài xã hội, Charles Chaplin đã tạo ra vô số bộ phim tuyệt vời, Ánh sáng thành phố (mà thực ra là cảnh đời người công nhân tăm tối ở những thành phố rực rỡ ánh đèn), Thời hiện đại (mà thực ra là cảnh đời bị vắt kiệt sức ở những thành phố công nghiệp)… Charles Chaplin đã mở đầu phim Thời hiện đại bằng cảnh tan tầm, công nhân mỏi mệt, kiệt lực từ các nhà máy túa ra đường xen kẽ với cảnh những đàn lợn chen chúc nhau đi, chẳng biết đi về đâu.

Đời con người nhiều tiếng khóc. Và trong lời nói của con người, cũng có nhiều từ để chỉ những cách khóc khác nhau, nào kêu khóc, oà khóc, gào khóc, khóc thương, than khóc, khóc nức nở, khóc thút thít, khóc tấm tức, khóc nước mắt chứa chan, khóc thầm, khóc một mình, khóc không nước mắt, khóc nuốt nước mắt vào trong… 

Khóc là một cách biểu hiện cảm xúc của con người. Trong truyện Cuốn sách Rừng rậm nhà văn Anh Rudyard Kypling tả một em bé lạc vào rừng và sống với bầy sói, lớn lên cùng sói, coi sói như gia đình, cho tới khi phải xa bầy sói để trở về làng sống với người…

Lúc ấy, Mowgli cảm thấy có cái gì đó làm xáo trộn mạnh mẽ bên trong người mình, điều em chưa từng gặp trước đây bao giờ, và em nín thở rồi nức nở, nước mắt ròng ròng trên mặt. 

“Gì vậy? Gì vậy?” em nói. “Em không muốn xa rừng, mà tại sao lại thế này? Có phải em sắp chết không, anh Báo Đen?” 

“Không đâu, em à. Đó chỉ là nước mắt thường thấy ở con người,” Báo Đen nói. “Bây giờ thì anh biết em là một con người… Rừng rậm từ nay đóng chặt cửa đối với em. Cứ để cho nước mắt rơi, khóc nữa đi, em. Đó chỉ là nước mắt.” 

Thế là cậu bé ngồi xuống và khóc, tưởng chừng như tim cậu muốn vỡ ra. Cậu khóc như chưa từng khóc cả đời mình trước đó. 

Khóc không chỉ giải tỏa nỗi buồn đau của con người – con người còn có niềm riêng thích lưu giữ nỗi đau, con người còn muốn cho nỗi buồn và nước mắt thành kỷ niệm, có khi thành bài học nữa… Và người nghệ sĩ là kiểu người có tài năng riêng, người nghệ sĩ tự nhận lấy sứ mệnh lưu giữ hộ mọi người cái nỗi đau của chính mọi người. Trong chuỗi từ ghép gắn với từ gốc khóc bên trên, còn thiếu một từ khóc mướn. Cuộc đời diễn ra đầy đau khổ, nhưng vô số người lăn qua mà chẳng chú ý gì. Riêng người nghệ sĩ lại tự mình sung sướng làm lại những nỗi đau đời, được sống như kẻ khóc mướn. Nhà văn Nga Raxun Gamdatov (trong sách Đaghextan của tôi) nhận xét rất hay về kiểu người khóc mướn đó: 

“người mẹ mất con là người đau khổ nhất, song bài thơ nói lên được nỗi đau mất con có khi lại do nhà thơ chưa từng có con viết ra.” 

Chúng ta đã nhận ra kiểu người nghệ sĩ làm công việc khóc mướn để giúp con người lưu giữ những giọt nước mắt chỉ con người mới có. Sứ mệnh đó đòi hỏi người nghệ sĩ làm công việc khóc mướn phải có đầy tinh thần trách nhiệm. Không có bộ luật nào quy định người nghệ sĩ phải có trách nhiệm ra sao. Nhưng cái bộ luật trong tinh thần nghệ thuật quy định cái trách nhiệm đó. 

Trách nhiệm của người nghệ sĩ thể hiện ở những chỗ nào? 

Một là, người nghệ sĩ phải cất tiếng nói vì những chân lý trong cuộc sống. Nói đến “chân lý” tức là nói lên sự thật, sự đúng đắn, là chống lại sự giả dối. Người nghệ sĩ phải tìm thấy cảm hứng trong công việc nói lên sự thật. Nếu người nghệ sĩ nói những điều dối trá, họ sẽ không thể có cảm hứng nghệ thuật. 

Hai là, người nghệ sĩ phải cất tiếng nói vì những điều thiện trong cuộc sống. Người nghệ sĩ không được phép làm ra những tác phẩm để cổ vũ cho cái ác. Nếu người nghệ sĩ sống vì cái ác, sống với cái ác, họ sẽ không thể có cảm hứng nghệ thuật. 

Ba là, người nghệ sĩ phải cất tiếng nói vì cái đẹp trong cuộc sống và đem lại cái đẹp cho cuộc sống. Người nghệ sĩ không được phép cổ vũ cho những điều xấu xí, hơn thế, họ còn không được phép làm ra những tác phẩm xoàng xĩnh, rẻ tiền. Người nghệ sĩ làm ra những sản phẩm tầm thường để kiếm danh vọng và tiền bạc sẽ không thể có cảm hứng nghệ thuật. 

Ba điều về trách nhiệm của người nghệ sĩ được nói gọn trong ba chữ Chân – Thiện – Mỹ. Người nghệ sĩ hướng đến Chân, Thiện, Mỹ sẽ có được cảm hứng nghệ thuật và sẽ tạo ra được tác phẩm nghệ thuật có giá trị.

Tóm lại, 

Mời các bạn cùng đi tìm cảm hứng nghệ thuật – tìm xem vì sao người nghệ sĩ lại làm ra tác phẩm nghệ thuật. 

Với người tạo cuộc đời ấm no, sản phẩm của họ ngày một tốt hơn, rẻ hơn, đẹp hơn và bền hơn đời trước. Sản phẩm của họ ai ai cũng thấy được và hưởng thụ, ai ai cũng cảm nhận và đánh giá được. 

Với người tạo cuộc đời hài hòa, sản phẩm của họ là năng lực suy tư của họ. Không dễ gì để đánh giá sản phẩm của những người này. Cần người có học xem xét đánh giá loại sản phẩm này. 

Với kiểu người nghệ sĩ, sản phẩm của họ là cảm xúc – là nước mắt, nhiều khi tiếng cười cũng mang nước mắt – họ là những đôi mắt ướt hồn nhiên. Việc học Văn của các bạn sẽ giúp các bạn tập làm ra tác phẩm nghệ thuật, nhờ đó mà biết đánh giá tác phẩm nghệ thuật của những nghệ sĩ lớn.

Phạm Toàn

Bài viết được trích ra từ sách mở Cánh Buồm, tuân thủ giấy phép mở CC-BY-NC-SA 4.0 (Creative Commons Attribution NonCommercial ShareAlike 4.0 International)